تیول داری ( feudalism ) به نوعی از حکمرانی گفته می شود که در آن درآمد و هزینه ناحیه معینی از سرزمین تحت پوشش از طرف پادشاه و دولت بر حسب لیاقت یا به ازای مواجب و حقوق سالیانه به فرد، گروه یا خانواده ای سپرده می شود.
تیول داری با اصلاحات فئودالیسم، نظام ارباب – رعیتی، حکومت ملوک الطوایفی و خان خانی و شاید حکومت حامی پروری (Clientelism) ، هم معنی بوده و از نظر اجرا به تناسب نوع فرهنگ در هر کشور متفاوت است. تیول داری با نظام شاهنشانی در ایران پایان یافت اما تیول داری در ایران از شکل سنتی خود به شکل نوین تغییر شکل داده است و تا به امروز نیز گریبانگیر آن هستیم.
در این مقاله کوتاه قصد داریم با واژه تیولداری و اهمیت شناخت آن بعنوان یک اصطلاح مهم حکومت داری در ایران آشنا شویم. همچنین با خواندن این مطالب دریابیم که برای ساختن ایرانی آباد باید از سد چه تفکراتی گذر کنیم و بعنوان یک ایرانی وظیفه فردی خود را شروع کنیم و اصلاح را از خودمان آغاز کنیم. نظرات خود را پیرامون این مقاله پذیرا هستیم.
تیولداری چیست ؟
تیول در لغت به معنای تملک و تصرف ملک و عقار و زمین‌داری یا واگذاری خالصه‌ای از خالصه‌ها یا مالیات قریه‌ای توسط دولت به یکی از نوکران در ازای مواجب او در تمام عمر است.
در سیستم اقتصاد تیولداری سنتی، مدیریت املاک خاصه یا خالصه به تیولداران واگذار می‌شد که تقریباً به مفهوم واگذاری اختیار جان و مال رعایای این مناطق نیز بود و تیولداران نیز متقابلاً متعهد به انتقال بخشی از عواید ناشی از باج و خراج دریافتی خود به دولت مرکزی بودند. یعنی فرد به واسطه خدمت یا نزدیکی به سلطان و یا اربابان بزرگ، اختیار بهره برداری از منطقه و یا زمینی را به دست می آورد. در این سیستم فرد نه به واسطه تلاش و یا خرید یک ملک بلکه به واسطه نزدیکی به قدرت صاحب تیول می شد. این سیستم تا انقلاب مشروطه در ایران پابرجا بود. همزمان با انقلاب مشروطه تیولداری سنتی رو به ضعف نهاد.
تیولداران چه کسانی هستند ؟
تیولداران افرادی مورد عنایت شاهان بودند که از طرف شاه اختیار کامل منطقه یا سرزمینی را در دست می‌گرفتند. این تفویض به مفهوم واگذاری اختیار جان و مال رعایای این مناطق نیز بود. تیولداران در برابر لطف شاه می‌پذیرفتند بخشی از باج و خراج دریافتی خود را به دربار بپردازند.
تیول داری سیاسی چیست ؟
تیولداری سیاسی به وضعیتی گفته می‌شود که در آن، گروه اندکی قدرت را در دست دارند و معادلات سیاسی را تعیین می‌کنند. این افراد به خاطر نفع خود حاضر هستند به هزینه جامعه هر سیاستی را پیاده کنند.
تیول داری اقتصادی چیست ؟
در سیستم اقتصادی متکی بر تیولداری، مالکیت از آن دولت است و موقع خصوصی‌سازی هم، این مالکیت به شرکت‌های دولتی یا نیمه‌دولتی یا شبه‌دولتی انتقال می‌یابد که نتیجه آن، انتخاب مدیرانی با پایگاه سیاسی و نه توان حرفه‌ای است و خروجی نهایی این وضعیت، فرصت‌جویی تیولداران برای شخصی‌سازی اموال عمومی از طرق مختلف و بخصوص پرداختی‌های نجومی و پاداش هایی به حلقه اصلی مدیران است.
بروز برخی پدیده‌ها همچون حقوق‌های نجومی و تعطیلی بنگاه‌های اقتصادی، می‌توانند نشانه‌های تیولداری باشند. تیولداری را از این جهت می‌توان به دولت امروز نیز منسوب کرد که ریشه گرفتن این نوع مناسبات عمدتا تحت‌تاثیر سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها بوده است. نبود حق مالکیت در تیولداری باعث می‌شود که تیولداران هیچگونه احساس مسوولیتی برای محافظت از سرمایه‌های مادی و انسانی تیول تعلق گرفته به آنها نداشته باشند و به این نتیجه برسند که باید هر چه زودتر بار خود را ببندند؛ چراکه معلوم نیست این حق انتفاع از تیول چه مدت زمانی برای آنها دوام داشته باشد.
تفاوت تیول داری سنتی و مدرن
در تیولداری سنتی، گسترش قلمرو دولت جز با توسعه قلمرو سرزمینی میسر نبود و به همین دلیل میل به فتوحات سرزمینی از دیرباز وجود داشت، اما در تیولداری مدرن نیازی به توسعه سرزمینی برای افزایش حجم دولت وجود ندارد؛ چراکه نوع تیول از «قطعات سرزمینی» به «بنگاه های اقتصادی» تغییر شکل یافته است.
با تشکیل دولت مدرن با آغاز حکومت پهلوی در ایران تیولداری در ایران نیز تغییر شکل داد و از تیولداری زمیندار به تیولداری بنگاه‌های اقتصادی و صنعتی در اختیار دولت تغییر یافت، یعنی در «تیولداری مدرن»، بنگاه‌های دولتی جایگزین املاک خاصه و خالصه شده و دقیقاً به همین دلیل، افرادی که امتیاز مدیریت این بنگاه‌ها را از دولتمردان دریافت می‌کنند تقریباً تعهد و مسوولیت چندانی برای حفظ سرمایه‌های مادی و انسانی بنگاه ندارند و حرف‌شنوی آنان به معیار اصلی تبدیل می‌شود.
با توجه به این‌که در تیولداری مدرن، این بنگاه‌های اقتصادی دولتی، نیمه‌دولتی و شبه‌دولتی هستند که به عنوان تیول باعث شکل‌گیری مناسبات تیول داری می‌شوند و از طرف دیگر هم تیولداران و هم دولتمردان به عنوان صاحب تیول در تدوام این مناسبات ذینفع هستند، از همین رو، به بنگاه‌های اقتصادی غیردولتی به چشم رقیب نگریسته می‌شود که می‌تواند تدوام حیات تیولداری را تهدید کند. دقیقا به همین دلیل فضای کسب‌وکار در اقتصاد ایران به شدت در تضاد با شکل‌گیری یک بخش خصوصی قوی است و در این فضا فقط بنگاه‌های اقتصادی دولتی و نیمه‌دولتی و شبه‌دولتی امکان تنفس دارند.
چرا تیول داری در ایران زنده است ؟
اقتصاد کشورمان در طول این چهار دهه گذشته به دخالت‌های همیشگی دولتمردان عادت کرده و همواره شرایط به‌گونه‌ای پیش رفته که اکثر خصوصی‌سازی‌ها به سرانجام نرسیده‌اند. تلاش برای حضور پررنگ دولتمردان در بدنه اقتصاد و بنگاه‌ها تنها به این دولت و دولت قبلی محصور نبوده و در بسیاری از موارد دولتمردان به روش‌هایی مختلف به دنبال کسب قدرت بیشتر در مدیریت اقتصاد بوده‌اند.
کنترل دستوری قیمت‌ها، سرکوب مالی در بازار پول به شکل کاهش دستوری نرخ سود، دو نرخی بودن بازار ارز در بیشتر مقاطع زمانی طی سه دهه اخیر، هزاران مجوز برای ایجاد مانع در برابر بخش خصوصی، ترویج نگاه غیردوستانه به بخش خصوصی و همه مقررات‌گذاری‌ها عملا نقش دوگانه‌ای را بازی کرده‌اند که از یک سو باعث حذف بخش خصوصی شده و از سوی دیگر، پیشروی بنگاه‌های دولتی برای پر کردن خلاء ناشی از حذف بخش خصوصی را به دنبال داشته که نتیجه طبیعی این دو پیامد، همان گسترش مناسبات تیولداری است.
بخش خصوصی در ایران می‌تواند فعال باشد، بنگاه‌های جدید ایجاد کند و خطوط تولید را راه‌اندازی کند، ولی واقعا هرگز مالک نیست، بلکه فقط مستاجری است که با کسب اجازه از دولت در اقتصاد کشور حضور دارد و فعال است. سیاستمداران هنوز نتوانسته‌اند خود را راضی کنند که در عمل به کارآفرینان به صرف کارایی و نوآوری اجازه شراکت در اقتصاد را بدهند.
برای خروج از این تله اقتصاد دولتی، یک اراده سیاسی بسیار قوی نیاز است. اما حقیقت این است که در نظام اقتصادی بخش خصوصی هنوز حکم مهمان را دارد. این نگاه تیولداری به اقتصاد است که بنیان نقض حقوق مالکانه است و باعث می‌شود بخش خصوصی ایران همیشه خود را در برزخی بین تیول‌دار و مالک ببیند و نگران آینده‌اش باشد.
تیول داری بزرگترین چالش برای گذار از سنت
در تیولداری سنتی، شاه بعنوان قله تصمیم گیری و حکومت داری به جای آنکه با تدوین یک سیاست گذاری اقتصادی به سمت دریافت مالیات و رونق بخشیدن به اقتصاد کشور و متعاقب آن افزایش رفاه زندگی رعیت های خود حرکت کند با واگذاری اراضی مملکت خود به تیول داران بدون هیچگونه سختی و فکری سهم خود را در قالب یک مالیات ناچیز دریافت می کرد و تمام وقت خود را صرف حفظ موقعیت شاهنشاهی و تفکرات خوشگذران خود می کرد.
با تغییر حکومتداری در سراسر جهان در اوایل قرن نوزدهم ایران در بند سلسله قاجاریه بود و زمانی که دنیا را شناخت و از عقب ماندگی خود و میزان ضعف خود در مقابل قدرت های خارجی آگاهی یافت، تیولداری بعنوان مهمترین چالش برای گذار از سنتی بودن به مدرنیته در ابتدای راه اندیشمندان و مصلحان ایرانی قرار گرفت.
شناخت حکومت داری نوین در ایران با دولت پهلوی آغاز شد و با تشکیل مجلس و شوراهای تصمیم گیری و مدنی تلاش بر این شد که قدرت از بالا به سطح مردم انتقال یابد و تشکیل دولت قدرتمند با حضور مردمانی پرقدرت در صحنه تعریف شود. حفظ شاه اولویت رعیت نیست، بلکه حفظ مردم اولویت شاه است. این معنای عبور از گذار سنت به گذار مدرنیته است.
